W trakcie rutynowych działań funkcjonariusze Policji wylegitymowali oraz dokonali kontroli osobistej Mateusza K. Podczas kontroli policjanci ujawnili u niego woreczek strunowy z zawartością białego proszku. Proszek ten przebadali przy pomocy testera narkotykowego typu Narko-2. Na  podstawie jego wyniku policjanci stwierdzili obecność amfetaminy w zabezpieczonym proszku, co stało się podstawą do przedstawienia Mateuszowi K. zarzutu popełnienia przestępstwa z art. 62 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii czyli posiadania środków odurzających lub substancji psychotropowych wbrew przepisom ustawy.

W toku całego postępowania przygotowawczego Mateusz K. nie przyznawał się do zarzucanego mu czynu, wyjaśniając, iż znaleziony u niego proszek nie jest amfetaminą, ale sproszkowanym lekarstwem. Domagał się powołania biegłego i laboratoryjnego przebadania przedmiotowego proszku, mimo, że funkcjonariusze Policji nie widzieli takiej potrzeby. Skutkiem stanowczej postawy Mateusza K. było przebadanie proszku przez Laboratorium Kryminalistyczne Komendy Wojewódzkiej Policji. Badanie nie wykazało obecności amfetaminy w proszku i potwierdziło wyjaśnienia Mateusza K. Postępowanie przygotowawcze przeciwko Mateuszowi K. zostało umorzone.
 
Opisana  sytuacja pokazuje jak ważna jest znajomość prawa i obowiązujących procedur oraz konieczność domagania się od funkcjonariuszy organów ścigania ich przestrzegania.

Celem dalszej części artykułu jest przedstawienie modelowego trybu postępowania funkcjonariuszy Policji w podobnych sytuacjach w oparciu o przepisy obowiązującego prawa.

Konstytucja w artykule 7 gwarantuje, że ograny państwa mogą działać jedynie na podstawie i w granicach prawa. W ten sposób określone zostały granice, w których ograny państwa mogą i powinny działać,  a więc wszystkie ich działania muszą mieścić się w ramach obowiązujących przepisów np. kodeksu postępowania karnego czy administracyjnego. Artykuł ten przyznaje obywatelowi prawo domagania się podania podstawy prawej, w oparciu o którą podjęto lub zaniechano podjęcia konkretnych działań.  Z uwagi zaś na szczególną pozycję jaką w hierarchii aktów prawnych zajmuje Konstytucja określana jako „najwyższe prawo Rzeczypospolitej”, jednostka może powoływać się bezpośrednio na jej postanowienia.

Bardzo ważnym zapisem Konstytucji, z punktu widzenia osoby zatrzymanej przez Policję, jest artykuł 41 dotyczący nietykalności osobistej jednostki i jej wolności. Zgodnie z jego brzmieniem nikt nie może być pozbawiony wolności, ograniczony w jej korzystaniu inaczej niż na warunkach przewidzianych w ustawie. Ponadto artykuł 41 ust. 3 Konstytucji stwierdza wprost, iż „Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.”

Chociaż jak wyżej wspomniano poszczególne postanowienia Konstytucji, w szczególności dotyczące  regulacji w zakresie wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela na podstawie artykułu 8 ust. 2 Konstytucji stosowane są bezpośrednio, to kompetencje organów, zasady postępowania oraz szczegółowy tryb postępowania w określonych sytuacjach określają  normy prawne zawarte w ustawach oraz rozporządzeniach wydanych na ich podstawie.

Zgodnie z art.15 ust. 1 ustawy o Policji, funkcjonariusze Policji wykonując czynności operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe mają m. in. prawo do legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości,  zatrzymywania osób (w trybie i przypadkach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego i innych ustaw), przeszukiwania osób i pomieszczeń (w trybie i przypadkach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego i innych ustaw), dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Szczegółowy tryb postępowania w wymienionych powyżej sytuacjach określają postanowienia zawarte w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2005 roku w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów. Zgodnie z nim policjant przystępując do wykonania czynności służbowych zobowiązany jest do podania  imienia, nazwiska oraz stopnia służbowego w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a także podstawę prawną i przyczynę podjęcia czynności służbowej. Osoba w stosunku do której podjęte zostały przedmiotowe czynności ma prawo złożenia zażalenia do właściwego miejscowo prokuratora na sposób ich przeprowadzenia. O prawie tym funkcjonariusz Policji powinien poinformować osobę po zakończeniu wykonywania czynności służbowych.

Jeżeli w wyniku przeprowadzonych czynności służbowych policjanci stwierdzą, iż istnieje uzasadnione przypuszczenie, że osoba popełniła przestępstwo, dokonują oni  zatrzymania tej osoby.  Uzasadnione przypuszczenie, że dana osoba popełniła przestępstwo uzasadniające jej zatrzymanie w trybie art. 244 § 1 k.p.k., musi być oparte na konkretnych dowodach, które wprawdzie nie muszą w sposób jednoznaczny wskazywać na sprawstwo zatrzymanego, jednakże powinny chociaż uprawdopodobniać  takie stanowisko organów ścigania. Dla prawidłowości wykonania zatrzymania procesowego niezbędne jest także spełnienie dodatkowych warunków, o  których mowa w § 1 art. 244 kpk czyli „zajścia obawy ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie możność ustalenia jej tożsamości (...)”. Kodeks postępowania karnego w § 2 art. 244 przyznaje osobie zatrzymanej prawo do natychmiastowego otrzymania informacji o przyczynach zatrzymania z uwzględnieniem podstawy faktycznej i prawnej, rodzaju i kwalifikacji prawnej przestępstwa, o którego popełnienie osoba zatrzymana jest podejrzewana. Zatrzymanego należy także poinformować o przysługujących mu prawach oraz wysłuchać, co jednakże nie może naruszać jego praw, w szczególności braku obowiązku dowodzenia swej niewinności. Na podstawie art. 244 § 3 kpk osobie zatrzymanej przysługuje prawo do złożenia w protokole zatrzymania oświadczenia dotyczącego m.in. stanu zdrowia, powiadomienia osób najbliższych, konieczności przeprowadzenia badania lekarskiego.

W przypadku osób posiadających narkotyki lub mogących przebywać pod ich działaniem należy obligatoryjnie wykonać badania lekarskie przed ich osadzeniem w Policyjnej Izbie Zatrzymań. Postępowanie to uregulowane zostało rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 21 czerwca 2002 roku w sprawie badań lekarskich osób zatrzymanych przez Policję, zgodnie z którym osobie zatrzymanej przez Policję udziela się niezwłocznie pierwszej pomocy medycznej lub poddaje niezbędnym badaniom lekarskim w przypadku, gdy osoba ta znajduje się w stanie zagrażającym życiu lub zdrowiu, w szczególności gdy osoba ta:
1) ma widoczne obrażenia ciała lub utraciła przytomność,
2) oświadcza, że cierpi na schorzenia wymagające stałego lub okresowego leczenia,
3) żąda udzielenia jej pierwszej pomocy medycznej i przeprowadzenia niezbędnych badań lekarskich.
Pomocy tej udziela się również, gdy z posiadanych przez Policję informacji lub okoliczności zatrzymania wynika, że osoba zatrzymana może być chora na choroby zakaźne.

W przypadku ustania przyczyn zatrzymania kodeks postępowania karnego w art. 248  nakazuje natychmiastowe zwolnienie osoby zatrzymanej. Zwolnienie nie może jednak nastąpić później niż po upływie 48 godzin od zatrzymania. Zatrzymanie przekraczające okres 48 godzin jest możliwe pod warunkiem przedstawienia osobie zatrzymanej  zarzutu popełnienia przestępstwa i oddania jej do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem prokuratora o zastosowanie w stosunku do niej środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania.  Sąd w ciągu 24 godzin od przekazania zobowiązany jest  podjąć decyzję o tymczasowym aresztowaniu. Jeżeli w ciągu tego okresu  postanowienie o zastosowaniu przedmiotowego środka zapobiegawczego nie zostanie doręczone podejrzanemu należy go natychmiast zwolnić. Zwolnienie zatrzymanego przed upływem  48 godzin może także nastąpić na polecenie prokuratora np. w przypadku braku podstaw do złożenie wniosku w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub sądu w przypadku uwzględnienia przez sąd zażalenia na zatrzymanie. Zatrzymany w stosunku do którego brak było podstaw do zastosowania tymczasowego aresztowania może zostać zwolniony przy zastosowaniu środka zapobiegawczego łagodniejszego rodzaju np. poręczenia majątkowego czy dozoru Policji.

Wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutu popełnienia przestępstwa powoduje, że od tej chwili postępowanie przygotowawcze prowadzone dotychczas jedynie w sprawie podejrzenia popełnienia przestępstwa zostaje skierowane przeciwko imiennie określonej osobie. Zgodnie z brzmieniem art. 313 kpk przedstawienie konkretnej osobie zarzutu popełnienia przestępstwa możliwe jest w przypadku istnienia uzasadnionego w sposób dostateczny podejrzenia popełnienia przez nią zarzucanego jej czynu. Podstawę wydania postanowienia o  przedstawieniu zarzutu stanowi ujawniony i w procesowy sposób zabezpieczony materiał dowodowy. Przedmiotem dowodu są przede wszystkim fakty, których potwierdzeniem mogą być zeznania świadków, pokrzywdzonych, opinie biegłych. W przypadku zabezpieczenia podejrzanej substancji dozwolone jest przeprowadzenie wstępnej weryfikacji przy pomocy testera narkotykowego. Z przeprowadzenia tej czynności funkcjonariusz Policji sporządza protokół, który w przypadku wyniku pozytywnego,   może jedynie być podstawą do stwierdzenia, że w badanej substancji prawdopodobnie znajduje się narkotyk. To prawdopodobieństwo może stanowić podstawę do zatrzymania osoby, ale jest już niewystarczające do przedstawienia jej zarzutu popełnienia przestępstwa określonego w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii. Wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutu musi opierać się na dowodach pewnych i w sposób procesowy należycie potwierdzonych.

W omawianym powyżej przypadku wstępny wynik testu narkotykowego nigdy nie będzie takim dowodem (ma on jedynie wartość informacyjną). Może nim być jedynie opinia biegłego wydana na podstawie przeprowadzonych badań laboratoryjnych. 

Przedstawienie osobie zatrzymanej zarzutu popełnienia przestępstwa zmienia jej sytuację procesową. W momencie wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów uzyskuje ona status podejrzanego, zyskując procesowe uprawnienia chroniące jego interesy, ale także i obowiązki jakie kodeks nakłada na podejrzanego. Przed przystąpieniem do pierwszego przesłuchania podejrzanego otrzymuje on obligatoryjnie pisemne pouczenie o prawach i obowiązkach podejrzanego. Podejrzany  może m.in.: domagać się przeprowadzenia określonego dowodu (art. 167 kpk), składać wyjaśnienia, odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania, odmówić składania wyjaśnień (art. 175 § 1 kpk), żądać dopuszczenia do udziału w czynnościach postępowania (art. 317 § 1 kpk), żądać przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy (art. 301 kpk), złożyć wniosek o końcowe zaznajomienie się z materiałami postępowania (art. 321 kpk).

Jeżeli zgromadzony w sprawie materiał dowody nie daje podstaw do sporządzenia w stosunku do osoby podejrzanej aktu oskarżenia, organ procesowy umarza postępowanie przeciwko podejrzanemu.  Jeśli jednak materiał dowodowy wskazuje na sprawstwo konkretnej osoby i nie zachodzą wątpliwości co do okoliczności popełnienia przestępstwa prokurator może z oskarżonym uzgodnić karę lub  środek karny i uzgodnienia te umieścić w akcie oskarżenia w formie wniosku o dobrowolnym poddaniu się karze. Jeśli sąd uwzględni ten wniosek wydaje wyrok na posiedzeniu bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Stosując tą instytucje sąd ma możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, warunkowego zawieszenia kary albo orzeczenia wyłącznie środka karnego.

Na koniec warto dodać kilka słów odnośnie testów policyjnych służących do badania substancji, które mogą być narkotykami.

Przede wszystkim istnieje kilka rodzajów takich testów. Każdy z nich posiada swoją własną instrukcję obsługi, która powinna być bezwzględnie przestrzegana. W przeciwnym przypadku dochodzi do tzw. zafałszowania wyniku testu. Zatem po włożeniu podejrzanej substancji do testera, jego wynik trzeba sprawdzić po upływie czasu wskazanego w instrukcji obsługi. Nie może być to czas krótszy czy dłuższy. Należy również pamiętać o tym, że wiele substancji, których posiadanie czy zażywanie nie jest przez prawo zakazane, może dawać taki sam wynik jak narkotyki, np. badanie cukru przy użyciu testu na obecność TNC po kilkudziesięciu sekundach stosowania  da wynik pozytywny. Dlatego do wyniku testu trzeba podchodzić bardzo ostrożnie, nie ferować zbyt pochopnych wniosków i pamiętać,  że wynik testu wskazuje jedynie na to, że dana substancja może być narkotykiem, ale wcale nie musi. O tym zadecydować może jedynie laboratoryjne badanie substancji. Wyniku testu nie można traktować jako dowodu. Jest nim jedynie opinia wydana prze biegłego.